Geliy

Geliy (lotincha: Helium), He – Mendeleyev davriy sistemasining sakkizinchi guruh kimyoviy elementi, tartib raqami 2, atom massasi 4,0026, rangsiz va hidsiz gaz. Tabiiy Geliy ikki izotop aralashmasidan iborat (3He, 4He). 1868-yilda fransuz astronomi Geliy Jansen va ingliz astronomi Geliy Lokyer quyosh spektrida yangi sariq chiziqni aniqladilar. U oʻsha vaqgda maʼlum boʻlgan elementlar chizigʻiga sira oʻxshamasdi. Bu nomaʼlum elementga Geliy deb nom berildi (yun. helios – quyosh). 1895-yilda ingliz kimyogari Geliy Ramzay Geliyni radioaktiv kleveit mineralidan olishga muvaffaq boʻldi. Kleveitni qizdirilganda ajralib chiqqan gaz spektrida ham oʻsha chiziq bor edi. Yerda Geliy juda kam: 1 ${\displaystyle m^{3}}$ havoda bor-yoʻgʻi 5—24 ${\displaystyle sm^{3}}$, 1 kg yer moddasida 0,003 mg Geliy bor. Geliy fazoda eng koʻp tarqalgan elementlardan biri (vodoroddan keyin 2-oʻrinda turadi). Kosmos massasining deyarli 23% i Geliydan iborat. U hajm jihatidan yer atmosferasining 0,0005% ini tashkil etadi. Yer yuzida Geliy asosan Yer poʻstidagi radioaktiv elementlar (kleveit, monatsit va torianit) tarkibida uchraydi. Geliy sanoat miqyosida tabiiy gazlardan va neft gazlarining uglevodorodli yoki azotli birikmalaridan olinadi. Koʻpgina neft va gaz konlarida tabiiy Geliy zaxiralari bor. Yer yuzidagi Geliyning asosiy qismini 4Ne tashkil etadi. 4He uran, toriy kabi radioaktiv elementlarning parchalanishidan hosil boʻladi. 3He juda oz miqdorda uchraydi. Tarkibida 2 g uran va 10 g toriy tutgan 1 t granit radioaktiv parchalanganda 1 mg Geliy ajralib chiqadi. Atmosferada vodorodning ogʻir izotopi tritiy (T) parchalanganda 3He hosil boʻladi. Geliy normal sharoitda bir atomli gaz. Zichligi 0,17846 g/l, qaynash temperaturasi – 268,9°. Geliy normal bosimda har qancha sovitilganda ham suyuq holatini saqlay oladigan yagona modda. Geliy 2,5 MPa bosim ostida kristallanadi. Issiqlik oʻtkazuvchanligi 0,1437 Vt/(m. K.). Geliy atomining radiusi 0,85 dan 1,33 Ye gacha. 20° da 1 l suvda 8,61 ${\displaystyle sm^{3}}$/l, etanodda 3 ${\displaystyle sm^{3}}$/l Geliy eriydi. 4He izotoplaridan iborat suyuq Geliyning ajoyib xossalari bor. U tarkibida Geliy boʻlgan tabiiy gazlardan olinadi. Geliyning inertlik xossasidan metallarni qirqishda, payvandlash va oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda foydalaniladi. Geliyning yonmasligi va zichligining kichikligi stratostatlarni toʻldirishda qoʻl keladi. Geliy yuqori issiqlik oʻtkazuvchanligi, kimyoviy inertligi, yadro reaksiyasidagi neytronlar bilan deyarli reaksiyaga kirishmasligi tufayli atom reaktorlarini sovitishda qoʻllanadi. Suyuq holdagi Geliy yer yuzidagi eng sovuq suyuqlikdir, u turli ilmiy tekshirishlarda sovutkich sifatida ishlatiladi^[1] .

1. ↑ „Geliy“ OʻzME. G-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil