Inson taraqqiyoti indeksi

World map
Inson taraqqiyoti indeksi toifalarini ifodalovchi jahon xaritasi (2021-yil maʼlumotlari asosida 2022-yilda nashr etilgan)
     Juda baland (≥ 0,800)
     Baland (0,700-0,799)
     Oʻrtacha (0,550-0,699)
     Past (≤ 0,549)
     Maʼlumotlar mavjud emas
World map
Inson taraqqiyoti indeksi ballari 0,050 dan oshib borgan mamlakatlar yoki hududlarning jahon xaritasi (2021-yil maʼlumotlari asosida, 2022-yilda chop etilgan)
*
  ≥ 0.950
*
  0.900-0.950
*
  0.850-0.899
*
  0.800-0.849
*
  0.750-0.799
*
  0.700-0.749
*
  0.650-0.699
*
  0.600-0.649
*
  0.550-0.599
*
  0.500-0.549
*
  0.450-0.499
*
  0.400-0.449
*
  ≤ 0.399
*
  Maʼlumotlar mavjud emas

Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) — oʻrtacha umr koʻrish, taʼlim (oʻrtacha tugallangan oʻqish yillari) va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad koʻrsatkichlarining statistik aralash indeksi boʻlib, mamlakatlarni inson taraqqiyotining toʻrt darajaga ajratish uchun ishlatiladi. Umr davomiyligi, taʼlim darajasi va aholi jon boshiga yalpi milliy daromad (YAIM) yuqoriroq boʻlsa, mamlakat inson taraqqiyoti indeksining yuqori darajasiga erishadi. Inson taraqqiyoti indeksi pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul Haq tomonidan ishlab chiqilgan va keyinchalik Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturining (BMTTD) Inson taraqqiyoti boʻyicha hisobot byurosi tomonidan mamlakat taraqqiyotini oʻlchash uchun ishlatilgan[1][2].

2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida tengsizlik asosida tuzilgan Inson taraqqiyoti indeksi (TITI) joriy etildi[3].

Indeks Mahbub ul Haq tomonidan ishlab chiqilgan, Amartya Senning inson qobiliyatlari haqidagi asarida keltirilgan inson rivojlanishi yondashuviga asoslanadi va koʻpincha odamlar hayotda kerakli narsalarni „boʻlish“ yoki „bajarish“ mumkinmi yoki yoʻqligi nuqtai nazaridan tuziladi. Misollar quyidagilardan iborat — boʻlish: yaxshi ovqatlangan, boshpanalangan, sogʻlom; qilish: ish, taʼlim, ovoz berish, jamiyat hayotida ishtirok etish. Tanlash erkinligi asosiy oʻrin tutadi — och qolishni tanlagan kishi (masalan, diniy sabablarga koʻra roʻza tutganda) oziq-ovqat sotib olishga qurbi yoʻqligi yoki mamlakat ocharchilikda boʻlgani uchun och qolgan odamdan butunlay farq qiladi[4].

Indeks aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan sof boylik yoki mamlakatdagi tovarlarning nisbiy sifati kabi bir qancha omillarni hisobga olmaydi. Bu holat G7 aʼzolari va boshqa shu kabi eng ilgʻor mamlakatlarning reytingini pasaytiradi[5].

  1. ↑ „Human Development Index“. Economic Times. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-noyabr 2017-yil.
  2. ↑ „The Human Development concept“. UNDP (2010). 2012-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2011-yil.
  3. ↑ Human Development Index, „Composite indices — HDI and beyond“, Retrieved 16 January 2021.
  4. ↑ Nations. „What is Human Development“. UNDP (2017). — „... human development approach, developed by the economist Mahbub Ul Haq ...'“. 2017-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-oktabr 2017-yil.
  5. ↑ The Courier (inglizcha). Commission of the European Communities, 1994.