Zandonachi (zandanechi) — gʻarbda eng keng tarqalgan mato turi, bir vaqtlar taniqli toʻqimachilik markazi hisoblanmish Buxoro yaqinidagi Zandana qishlogʻida (Oʻzbekiston) foydalanilgan (keyinroq, butun Oʻrta Osiyo boʻylab) bezakli ipak mato navi. Mato birinchi foydalanilgan joyiga koʻra oʻz nomini saqlab qolgan.
Oʻrta asrlar islom dunyosida gazlamalar alohida ahamiyatga ega boʻlib, oʻsha davrga oid ipak va boshqa kiyim-kechak qoldiqlari toʻquvchilik va tikuvchilikning yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Qadimgi Buxoro vohasi oʻzining Zandanachi matolari bilan mashhur boʻlib, Qanpirak-Zandana tashqi devoridagi qadimiy qishloqlaridan birining nomi bilan atalgan[1][2]. Bu matoning bir nechta parchalari zamonaviy muzeylarda saqlanadi. Narshaxiyning yozishicha, bu gazlama Hindiston va Iroqqa joʻnatilgan, chunki u yerdagi zodagonlar tomonidan juda qadrlangan. Va Buxoroda soliqlar Bagʻdod xalifasi elchilari tomonidan pul bilan emas, gazlama va gilamlarda yigʻilgan. Arab tilida ijod qilgan geograf al-Maqddasiy Buxorodan qoʻshni shaharlardan ham boshqa joylarga joʻnatilgan turli gazlamalar orqali vohaga katta daromad keltirgan[3].
Zandonachi nafaqat gʻarb va janubga, balki ipakning vatani Xitoyga ham keng tarqalgan oʻziga xos ipak mato edi[4][5]. Jumladan, bu mato 718—719-yillarda Buxorodan Xitoy imperatoriga yuborilgani maʼlum qilingan[5].
Gʻarbiy Yevropaning bir qancha muzeylarida namoyish etilgan Zandanachi matolarining parchalari 6—8-asrlarga tegishli. Belgiyadagi Yun muzeyida saqlanayotgan ulardan biridagi soʻgʻd yozuvi ushbu matoning nomi va ishlab chiqarilgan joyini aniqlashga yordam berdi. Qadimgi matolar boʻyicha mutaxassislar aniqlaganidek, bu boy bezakli ipak mato Zandana qishlogʻida tayyorlangan; uni oʻrganish Gʻarbiy Yevropa muzeylaridan zandanachi va boshqa koʻplab mato parchalarini aniqlash imkonini berdi[4].
Belgiyaning Yun shahri muzeyida saqlanayotgan ipak matoni oʻrganayotgan sanʼatshunos D. Shepherd (Fransiya) unda siyoh bilan yozilgan savdo bojxona yozuvini topdi. Eronshunos V. Xenning uni VII asrga oid soʻgʻd yozuvi, deb taʼriflagan boʻlib, unda „zandanechi“ deb nomlangan mato uzunligini oʻlchash birligi mavjud. Ushbu topilma asosida boshqa muzey va depozitariylardan Yundagi texnika va uslubga oʻxshash bir qancha ipak mato namunalari topilgan. Ularni A. M. Belenitskiy va I. B. Bentovichlar atroflicha oʻrganib, keng oʻxshatishlar orqali bu gazlamalarning shubhasiz soʻgʻdlarga tegishli boʻlganligini isbotladilar va ularni ishlab chiqarishni Buxoroning Zandana qishlogʻi bilan bogʻladilar. Buxoroning koʻpgina qishloqlarida xuddi shunday mato toʻqilib, Iroq, Fors, Hindistonga olib ketilgan. Narshaxiy Buxoro qalʼasining sharqiy darvozasida joylashgan yirik toʻquv ustaxonasi va Buxoroning oʻzidagi „Bayt at-Turaz“ni shunday taʼriflaydi: „u yerda X—XI asrlarda juda qimmat ipak emas, balki paxta matolari ishlab chiqarilgan va bunday matolarni xalifalikda juda qadrlangan“[5][4][1]. Arxeologik qazishmalar natijasida xuddi shunday matolar Shimoliy Kavkazda ham topilgan[4].
14—16-asrlarda paxtadan tikilgan zandanachi koʻp sotilgan mahsulot ega boʻlib, oʻsha davrdagi Gʻarbiy Yevropa shaharlarida, jumladan Boltiqboʻyida u fuqarolar uchun import qilinadigan eng arzon matolardan biri hisoblangan. Oʻtgan asrlarda shu maʼlum boʻldiki, „zenden“ nomi XVII asrda barcha Oʻrta Osiyo matolarining umumiy nomi sifatida ishlatilgan[4][5].